AMASYA'NIN TARİHİ
1-AMASYA ADININ KAYNAĞI:
2-AMASYA’NIN TARİHİ:
3-B.ROMA VE BİZANS İMPARATORLUKLARI DEVRİNDE AMASYA:
1-AMASYA ADININ KAYNAĞI:
Amasya’nın eski adı AMESEİA’dır. Bu ismin nereden geldiği hususunda çeşitli görüşler mevcuttur.Bazılarına göre şehir,Mısır Hükümdarlarından Amasis tarafından kurulduğu için bu ismi almıştır. Fakat AMASİS’İN Pon Kıtası’nı istila ettiğine dair bir kayıt bulunmadığı gibi,bunun hüküm sürdüğü devirden birkaç yüzyıl önce Amasya’nın mevcut olduğu da tarihen sabittir Bazıları da Amasya ismini,Ermeni Krallarından Amasyus’a nisbet etmektedirler.
Bu görüş de,isim benzerliğinden ileri gelen bir yakıştırmadan ibarettir. Çünkü,bu zatın hükümdar olduğu tarihlerde,Kıtası’na Hititler hakim bulunuyorlardı.Bazı tarihçilerde,Melik Danişmend Ahmet Gazi’nin karısı Emasiye Amasya’da oturduğu için,şehre önce Emasiye ve sonraları da Emasye denildiğini iddia etmektedirler. Zira,Melik Danişmend Ahmet Gazi Amasya’yı 1075 yılında zaptetmiştir. Amasya ismi ve şehri ise,dört bin senelik bir tarihe sahiptir. Amasya ve dolaylarının ilk hakimleri Hititler idi. Bu hususta tam bir ittifak mevcuttur. Bu itibarla Amasya şehrinin banisinin Hitit Hükümdarı Amas Han olması muhtemeldir.Eski eserlerde ve kayıtlarda Amasya,Bağdad Al Rum,Madinat Al Hukema,Rumiye İ Suğra,Ermeni İ Kübra,Hüsn Al Mirat,Kıbletül Ulema,Türbetül Evliya,Darül Fatüh diye tavsif edilmiş ise de ismini muhafaza etmiştir.Amasya’nın banisi hakkında tarihçeler arasında mevcut fikir ayrılığını,Amasya Tarihi Müellifi Hüseyin Hüsamettin şu şekilde ifade etmiştir:Bu şehri yapan,devri evailde Emis dir Derler ki Emasise dahi namı Emis dir Şair dedi elmasiyeden hafzi selisdir Elması çıkarmış gibi ahcar Amasya.
2- AMASYA’NIN TARİHİ:
A.İLK ÇAĞLARDA AMASYA:
Amasya’nın tarihi Hititler’e kadar uzanmaktadır. Anadolu’da Hitit Müttefik Devletlerini teşkil eden hükümetlerden biri de Mazit(Amasit) hükümetidir.Amasit Hükümetinin nüfusu Tokat,Sivas,Şarki Karahisar,Canik,Çorum ve Yozgat bölgelerine şamil bulunmakta ve merkezi idaresi Amasya’da idi.Hitit Hükümdarı Buyon Han’ın ölümü üzerine,Han’lar arasında başlayan mücadelede,Amasitlerden Mitur Han diğerlerine galebe ederek Anadolu Hükümdarı oldu. Mitur Han’dan sonra sırası ile Mokey Han,Turnal Han Amas Han Anadolu Hükümdarları oldular. İşte Amasya şehrinin banisi bu Amas Han’dır.Hitit Müttefik Devletlerinin inkızarından sonra Amasit hükümetinin nüfusu eskisine nazaran azalmakla beraber bir müddet daha devam etti. Amasya’nın sevkülceyşi bakımdan taşıdığı önem daha da artarak,Karsan Han zamanında Amasya Kalesi inşa edildi.Bidayette Karsanun adını alan kale,bilahare Harşene olarak ifade edilmeye başladı.Milattan önce 1200 yıllarında Boğazlardan geçerek Anadolu’ya akın eden Frigler’in eline düşen Amasya,M.Ö.700 yıllarında Frigya Krallığı’nın ortadan kalkması üzerine Kimmerler’in idaresi altına girdi.Lidler’in batıdan,Medler’in de doğudan şiddetli baskınları sonunda Kimmerler’in Anadoludaki hakimiyeti de sona erdi. Lidyalılar’la Medyalılar arasında M.Ö.585 yılında vukubulan muharebe sonunda,Kızılırmak bu iki devlet arasında sınır oldu. Amasya’da Persler’in eline geçti.Amasya’nın kesin olarak İran hakimiyeti altına geçişi İran Şahı II. Ardaşir zamanına tesadüf eder.İran Devleti,Asya ve Afrika’da istila ettiği yerleri 20 büyük Vilayete taksim eylediği cihetle,Pontus Memleketi 19. Vilayet itibar edildi. Pontus Vilayeti Amasya,Erzincan,Erzurum,Tokat,Samsun,Çorum,Sivas,Trabzon,Şarki Karahisar,Gümüşhane,Muş ve Yozgat bölgelerini İhtiva ediyor ve merkazi idaresi Amasya şehrinde bulunuyor idi. Sırası ile Bazran,I. Mithradates, II. Bazran,II. Mithradates Pontus Valiliği yaptılar.Makedonya Kralı İskender’in İran Hükümdarı III. Daryüs’ü M.Ö. 331 yılında mağlup etmesi üzerine,Amasya’da İran toprakları ile birlikte İskender İmparatorluğu sınırları içine girdi.İskender-Daryüs mücadelesinde İran’lıların nüfusunun zail olmasından bilistifade,Amasyanın son hükümdarı Basan Han’ın evladından Mitur Han,II. Mithradates’i Amasya’dan defederek önce istiklalini ilan etti,bilahare de İskender’in himayesi altına girdi. İskender’in İran’da meşgul bulunmasından faydalanan İran’ın Kapadokya Valisi Aryarat,İskender’e isyan ve istiklalini ilan etti,Mitur Han’ı iktidardan uzaklaştırarak Pon Kıtası’na zaptetti.İskender’in ölümü üzerine yerine geçen Perdikas’ın görevlendirdiği General Sabıktas,Pon Kıtası’nı işgal ederek Aryarat’ı idam ettirdi ve kendisi Perdikas’ın Kaymakamı,yani Valisi oldu.Sabıktas’ın ölümü ile Amnetas Kapadokya ve Pon Valisi oldu. Antigon’un harben bertaraf edilerek idaresindeki toprakların İskender’in ümerası arasında taksim edilmesinden yararlanan Amnetas istiklalini ilan etti.Aryarat’ın yeğeni II. Aryarat ile,II. Mithradates’in oğlu III. Mithradates aralarında Amnetas’a karşı gizli ittifak aktederek,teşkil ettikleri çetelerle onu senelerce uğraştırdılar. Neticede III. Mithradates Pon Kıtası’nı ve Amasya’yı zaptederek,Amnetas’ı bertaraf etti,Kendisini Pon Kıtası Hükümdarı ilan eyledi,Amasya’da Pon Krallığının Hükümet Merkezi oldu.(M.Ö. 291)Sırası ile IV. Mithradates,V. Mithradates (Merzifon Kalesi’ni inşa etmiştir),I. Farnas,II. Farnas (Kastamonu ve Ankara’yı zaptetmiştir),IV. Mithradates (Hükümet merkezini Amasya’dan Sinop’a nakletmiştir),VII. Mithradates Amasya’da Pontus Hükümdarlığı yaptılar. VII. zamanında Kapadokya işgal edildi. Paflagonya (Kastamonu) ve Galatya (Ankara,Çankırı)zaptedildi ve Amasra Kalesi inşa olundu. Roma Devletinin Asya’ya doğru genişleme siyasetinin neticesi olarak,sıra ile,Lüküllüs,Pompeius komutasında gönderilen Roma Orduları Amasya’yı İşgal ettiler ve her defasında Amasya ve Pon Kıtası VII. Mithradates tarafından geri alındı. Romalılarla yapılan harplerde Amasya büyük tahribata uğradı,işgal sırasında kaleleri yıktırıldı.VII. Mithradates Romalılar tarafından ileri sürülen sulh şartlarını kabul etmeyerek Roma üzerine yürüdü,oğlu Farnas’ın isyan edip Roma tarafını tutması üzerine,bu haraketten müteessir olarak kendisini bir nefere katlettirdi.Babasının ölümü üzerine M.Ö. 46 yılında Pontus Hükümdarı olan III. Farnas zamanında,Romalılarla yapılan sulh yeniden bozuldu. Mısır’da hazırlıklarını tamamlayan Roma İmparatoru Sezar Kapadokya üzerine yürüdü,muharebede III. Farnas’ın yenilerek öldürülmesi üzerine,Pon Kıtası’nın idaresi Dizutar İlis’e tevdi edilerek Pondus Hükümdarlığı Roma himayesinde bir devlet haline getirildi. Dizutar İlis’in ölümü üzerine,yerine oğlu Amnetas,Roma Hükümdarı tarafından Amasya Hükümdarlığına nasbedildi. Amnetas’ın evlat bırakmadan M.S. 25 yılında ölümü ile Pontus Hükümetine son verilerek toprakları Roma arazisine dahil edildi.Bu devreden zamanımıza intikal eden tarihi eserler arasında Kral Mezarlarını,Kaleleri,Köprüleri,Ferhad Su Yollarını zikredebiliriz. Meşhur coğrafyacı Amasya’lı Stroban bu devirde yaşamış,VII. Mithradates ile III. Farnas zamanına yetişmiştir.
3- B.ROMA VE BİZANS İMPARATORLUKLARI DEVRİNDE AMASYA:
Roma Devleti Pontus Hükümetine son verdikten sonra,Pon Kıtası ile Kapadokya birleştirilerek Armenyak ismi ile bir Vilayet kuruldu,Valiliğine Cermanikos getirildi. Vilayetin merkezi olan Amasya’ya Metropol denilmeye başladı. Cermanikos’tan sonra,Amasya Kalesi’ni imar ederek Cilanos Polis ismini veren Silinius Vali oldu.İmparator Konstantin,doğu ve batı imparatorluğunu birleştirerek kendisini müstekilen Roma İmparatoru ilan ettikten sonra,Pon Valiliğine Pelin’i ve Amasya Metropollüğüne de Astris’i tayin etti. Bu tarihten itibaren Pon Kıtası’nda Hıristiyanlığı kabul ettirmek için,çeşitli tazyik ve işkence yapıldı. İmparator Konstantin,İmparatorluğunu evlat ve akraba arasında taksim eylediği zaman,Pon ve Kapadokya Krallığına yeğeni Valentiyen’i tayin etti. Vali Pelin ile Metropolid Astris de Kralın Müşaviri oldular.Roma İmparatoru Teodos İmparatorluğunu oğulları arasında ikiye taksim ettiği zaman Pon Kıtası tamamiyle Bizans İmparatorluğuna isabet etti. 11 Liva’dan müteşekkil bir Vilayet itibar edildi ve Amasya şehri de Vilayet’in merkezi oldu.Pon Kıtası 391 yılında,Hazer Hükümdarı Salib Han komutasında bulunan Peçeneklerle Komanlar tarafından işgal edildi. Peçeneklerin Serdarı olan Sungay Han idareyi ele alarak Amasya’yı karargah yaptı. Pon Kıtası ve Amasya Sancağı yarı asra yakın bir zaman Peçenekler’in İdaresi altında kaldı.451 yılında,Bizans İmparatoru Marsiyanus tarafından,Peçenekler’den geri alındı.Bizans idari teşkilatına göre,İmparatorluk Doğu ve Batı namı ile iki Hassa Kumandanı’nın idaresine verilmişti. İstanbul’da oturan Doğu Hassa Kumandanı’na Doğu,Mısır,Anadolu,Pon ve Trakya Patrikleri bağlı idi. Pon Vilayeti Patriği Amasya’da oturuyordu.Böylece,Roma İmparatorluğu devrinde Metropol olan Amasya şehri,Metropolit idaresinde bulunduğu halde,Bizans devrinde Patrik idaresinde idi. Vilayet’in dini işlerini yürüten Patrik’ten başka,idari ve askeri işlerini yürüten,Prefektüs namı ile bir de Vali vardı. Ancak bütün nüfus Patrikte idi.İlk Amasya Patriği Aya Nikaus’tur. Aya Nikaus’tan sonra Amasya Patrikleri içinde en ziyad Maruf olanı Entimus ile Asya Vasilus’tur. Amasya Prefektüsleri içinde meşhuru Phokas olup,bilahare Bizans İmparatoru oldu.İran Hükümdarı Hüsrev Perviz,Amasya ve Pon Kıtası’nı 609 yılında işgal etti ise de,619 yılında Bizans İmparatoru Herakliyus buraları İranlılardan geri aldı.İran Hükümdarlarının tecavüz ve taarruzlarından kurtulan Amasya kurtulan Amasya şehri Pon Kıtası,707 yılından itibaren,Emir Müsleme Komutasındaki Arap Ordularının saldırılarına hedef olmaya başladı.Araplarla Bizanslıların Pon Kıtası ve Amasya üzerindeki mücadeleleri,aşağıdaki kronolojik seyri takip etmiştir:Emevilerin Doğu Valisi Emir Müsleme,708 yılında Amasya Patriği Kalis’i yenerek,Amasya’yı işgal etti. Emir Müsleme’nin avdetini fırsat bilen Bizans İmparatoru Varten,1 sene sonra,Müsleme’nin adamlarını uzaklaştırarak Amasya’yı geri aldı.710 yılında ordusu ile Amasya’yı yeniden kuşatan Emir Müsleme,Bizans’ın Anadolu Valisi Neon ve Amasya Patriği Agriton’un şiddetli müdafaası ile karşılaştı ve Karaman Dağı’ndan şehre girmek üzere yaptığı taarruz,pek çok ölü ve yaralı verilmesine rağmen,akim kaldı. Ertesi yıl aldığı yeni kuvvetlerle Amasya’ya taarruz eden Emir Müsleme,şiddetli bir muharebeden sonra,Patrik Agriton’un Battal Gazi isimli bir mücahit tarafından kılıçla kesilmesi üzerine sarsılan Bizans askerlerini yenerek,Karaman Dağı’ndan şehre girdi,712 yılında Pon Kıtası’nın fethini tamamladı.İmparator Leon tarafından Pon Valiliğine tayin edilerek emrine bir ordu verilen İsakyüs,Müsleme’nin adamlarını Amasya’dan çıkararak,715 yılında kaybedilen yerleri geri aldı.Emevi Halifesi Süleyman iki ordu tertip ederek,birini oğlu Davud komutasında Amasya’ya,diğerini de Emir Müsleme komutasında İstanbul üzerine gönderdi. Emir Davud 716 yılında,ufak bir çarpışmadan sonra Amasya’ya girdi. Vali İsakyüs,Emir Davud’un Emir Ceune’yi maliyetindeki bir miktar askerle Amasya’da bırakarak geri dönmesinden faydalanarak şehri geri aldı,Emir Ceune’yi Sivas’a kadar takip ederek bütün Pon Kıtası’nı kurtardı.726 yılında Pon Valisi olan Konstantin’in Malatya’yı zaptetmesi ve Müslümanlara çok fena muamelelerde bulunması,yeni bir Arap seferine sebep oldu. Halife Hişşam tarafından emrine bir ordu verilen Emir Müsleme,Malatya ve Kayseri şehirlerini fethetti,kuvvetlerinin bir kısmını Ankara cihetine diğer kısmını da Emir Muaviye Komutasında Amasya’ya gönderdi. Emir Muaviye 730 yılında Amasya’yı zaptetti,Bizans Valisi Konstantin Sinop taraflarına kaçtı. Emir Muaviye’nin Amasya’dan ayrılması üzerine,Vali Konstantin topladığı kuvvetlerle Amasya’ya yürüyerek Pon Kıtasını geri aldı. Emir Muaviye 732 yılında Amasya’ya yeniden taarruz etti ise de başarı kazanamadı.733 yılında tekrarlanan taarruzda,Konstantin yenilerek esir düştü ve Emir Muaviye muzafferane bir şekilde bir şekilde Amasya’ya girdi.Emir Muaviye bir müddet Amasya’da kalarak gerekli tensikatı yaptı,Cemal Bin Beşir’i Amasya Valiliğine tayin etti ve emrine bir miktar kuvvet bırakarak Şam’a döndü.Bizans İmparatoru Leon,Pon Kıtası’nı kurtarmak için Yuanis komutasında bir ordu teşkili hazırlığına koyuldu. Bu hazırlığı öğrenen Halife Hişşam,oğlu Emir Süleyman idaresine bir ordu vererek Amasya’ya gönderdi. 736 yılında vukubulan muharebede,Emir Süleyman Yuanis’in ordusunu bozarak onu Sinop’a kadar sürdü. Emir Süleyman’ın Amasya’da 500 kadar mücahit bırakıp Şam’a geri dönmesinden sonra,İmparator Leon,topladığı kuvvetlerle Yuanis’i tekrar Amasya’ya taarruz etmek için hazırlığa başladı.Yuanis 738 yılında hazırlığını ikmal ederek taarruza geçti ise de Halife Hişşam’ın oğlu Emir Müsleme’nin imdada yetişmesi ile,Bizans ordusu yenildi ve Kastamonu taraflarına çekilmeye mecbur kaldı.İmparator Leon,Emevi Devletinin dahilen meşgul bulunmasından bilistifade,General Yuanis’i yeni bir ordu ile göndererek Amasya’yı geri aldırdı.Abbasilerin iktidara gelmesi üzerine,Emevi Hanedanı’na mensup zevattan Amasya Fatihi Muaviye’nin oğlu Eban ile onu oğlu Abdullah firar ederek Amasya’ya sığınmışlardı(751).Vali Yuanis’in kendisine sığınan bu zevatı ve maiyetlerini katlettirmesi ve Müslümanları Hıristiyanlığı Kabule zorlaması yeni bir harbe sebep oldu. Halife Ebu Cafer-ül Mansur tertip eylediği 70.000 kişilik orduyu Emir Abdulvahap komutasında Bizans üzerine gönderdi. Emir Hasan idaresindeki kuvvetler Amasya’ya harbederek girdi. Emir Hasan’ın Amasya’dan ayrılması üzerine,Vali Yuanis Amasya’ya yeniden hücum etti ise de,iki sene müddetle devam eden harpten kesin bir sonuç alamadı.Bizanslıların yapılan sulhü bozarak 759 yılında General Yuanis marifetiyle Amasya’yı zaptetmeleri üzerine,Emir Malik Komutasındaki Abbasi Ordusu,761 yılında Amasya’da Bizanslıları perişan etti,General Yuanis muharebede öldürüldü. Emir Malik bu başarısına binaen Amasya Emiri oldu.774 yılında General Manuil’in Amasya’yı işgal edip Emir Yezid’ifirara icbar eylemesi üzerine,Emir Hasan idaresinde gönderilen kuvvetler,Bizanslıları yenilgiye uğratarak sulh tapmaya mecbur bıraktı. Emir Yezid tekrar Amasya Valisi oldu.784 yılında İmparatoriçe İren’in Başkomutan Tekfur’u kaybedilen yerlerin istirdadına istirdadına memur ederek Anadolu’ya göndermesi üzerine,Amasya Valisi Yezid mukavemet edemeyerek Bağdad’a döndü ve Amasya tekrar Bizanslıları eline geçti.785 yılında Elcezire ve Halep’ten gönderilen Kuvvetler Amasya önlerine geldi iseler de,şehri alamayarak yenilgiye uğradılar.Halife Harun Reşit zamanında,Emir Mabuf Bizanslıları yenerek Amasya’ya geldi,Müslüman esirleri kurtararak Bizanslıları sulha mecbur etti. Bizans İmparatoru Tekfur’un,selefi İmparatoriçe İistemesi yeni bir harbe sebep ren’in verdiği cizyeyi Harun Reşit’ten geri oldu,Amasya Emir Kasım tarafından işgal ve tahrip olundu.827 yılında Bizans İmparatoru Teofilos zamanında,Pon ve Kapadokya Kıtaları’nda oturan Müslümanlara yapılan tecavüz ve kötü muamelelerle sulh şartlarının ihmal edilmesi üzerine,Halife Abdullah El Memun ordusu ile Amasya üzerine yürüdü.830 yılında Amasya’yı işgal ederek Bizanslıları sulha mecbur etti.Sulh şartlarının ihlal edilerek Müslüman halka fena muamele yapılması,Bizans arazisinin yeniden istilasına ve Amasya’nın tekrar işgaline sebep oldu,Halife Mehmet El Mutasım 836 yılında Ankara’yı tahrip ettikten sonra Amasya’yı işgal eyledi. Bilahare sulh yaparak Amasya’dan ayrıldı.893 yılında Bizans İmparatoru olan Leon devrinde Abbasilerle münasebet yeniden bozuldu,Emir Ebu Cafer Ahmet komutasındaki kuvvetler Elbistan ve Darende gibi beldeleri tahrip ederek Amasya’ya cebren girdiler,burada bir müddet kalarak Bizanslıları sulha mecbur bıraktılar.906 yılında Halife El Muktafi zamanında,Abbasi orduları Kayseri,Elbistan ve Darendi’yi tahrip ederek Amasya üzerine yürüdüler,Bizans ordusunu yenerek Amasya Patriği ile Komutanını esir aldılar.Bir müddet sonra Amasya,Halep Hükümdarı Seyf Üd Devle’nin sürekli taarruzlarına hedef olmaya başladı. Abbasilerin son devirlerindeki zaaftan yararlanan Bizanslılar,İslam ülkelerine hücumlarını arttırmışlardı. Bizans’ın Pon ve Kapadokya Valisi Bardas,Phokas ile Kilikya Valisi İoannes Çimişkes,Seyf Üd Devle’nin Şam’a yürümesini fırsat bilerek,Haleb’e kadar bütün İslam ülkelerini viraneye çevirmişlerdi.Adı geçen Valiler Amasya’lı oldukları için,Seyf Üd Devle,bunlardan hareketlerinin intikamını almak üzere.12 sene müddetle Amasya’ya hücum etti. Üç sefer Amasya’yı işgale muvaffak olan Seyf Üd Devle,pek çok ganaim ve esir alınmasına rağmen,çok tehlikeli durumlara da düştü.Bizans İmparatoru Nikephoros Phokas’ın öldürülmesi üzerine,yeğeni Bardas Phokas 965 ve 967 yıllarında isyan ederek Amasya’da Krallığını ilan etti ise de,isyan her seferinde Bizans ordusu tarafından bastırıldı.Bizans İmparatoru Romanos’un Malazgirt’te Selçuki Hükümdarı Alpaslan tarafından mağlup edilmesinden sonra,Anadolu’da Bizans hakimiyeti çökmeye başladı.1075 yılında Amasya,Alpaslan’ın Emirlerinden Melik Danişment Ahmet Gazi tarafından zaptedildi. Böylece Amasya’daki 700 senelik Bizans hakimiyetine son verildi.